Onderzoek naar een inclusief begrip van sociale veiligheid en de rol van klachtenprocedures

Schadelijke, uitsluitende structuren op universiteiten worden onzichtbaar gemaakt en in stand gehouden door de manier waarop klachtenprocedures zijn ingericht. Er zijn stappen nodig om de klachtenpraktijk aan te passen en van de universiteit daadwerkelijk een diverse en inclusieve werkomgeving te maken. Dat concludeert sociologe Zakia Essanhaji van de Vrije Universiteit Amsterdam in haar onderzoek ‘De (on)mogelijkheid van klachten’. Het onderzoek is in 2022 uitgevoerd met subsidie uit het SoFoKleS-lab.

28 februari 2023

Voor het onderzoek interviewde Essanhaji 25 huidige en voormalige medewerkers van verschillende universiteiten. Met name medewerkers uit groepen die op de universiteit ondervertegenwoordigd zijn. Zij deelden hun ervaringen met sociale onveiligheid. Denk hierbij aan microagressies, uitsluiting, pestgedrag, wetenschappelijke sabotage en seksueel of fysiek wangedrag. De geïnterviewden vertelden ook welke vormen van sociale onveiligheid zij hebben gerapporteerd bij de universiteit en welke belemmerende factoren zij daarbij hebben ervaren. Hun ervaringen zijn als uitgangspunt genomen om de institutionele werking van klachtenprocedures te kunnen begrijpen.

Klachtenprocedures houden een uitsluitende structuur in stand

Essanhaji analyseert aan de hand van de interviews waarom het niet mogelijk is om via klachtenprocedures de dominante structuur en cultuur op universiteiten te veranderen:

Klachten worden behandeld als incidenten
Het is onmogelijk om te klagen over structuren, omdat elke klacht als een op zichzelf staande gebeurtenis van een individu wordt gezien (een incident) en als zodanig wordt behandeld. Hoe kan men klagen over het gebruikelijke als klachtenprocedures alleen klachten toestaan over wat ongebruikelijk is?
Universiteiten hebben de neiging klachten te informaliseren
Degene met een klacht krijgt nogal eens het advies om het ‘gesprek aan te gaan’ of het ‘onderling op te lossen’. Dat advies komt voort uit het idee dat iedereen gelijk is, waarmee hiërarchie of institutionele ongelijkheid wordt ontkend. Bovendien wordt een klacht over de heersende structuur op deze manier teruggebracht tot een communicatieprobleem.
Klachtenwerk wordt gezien als werk in de marge dat losstaat van de kerntaken
Als klachtenwerk ‘extra’ is en niet tot de kerntaken behoort, is het onmogelijk om door klachten de institutionele kern van de universiteit te veranderen. Er worden hoogstens tijdelijke oplossingen bedacht voor individuele klachten, maar dit zijn slechts pleisters die de heersende structuur maskeren.

Kortom, klachten worden behandeld als geïsoleerde, eenmalige en ongebruikelijke gebeurtenissen die tijdelijke oplossingen vereisen en dat zorgt ervoor dat klachten en klachtbehandeling uiteindelijk werk in de marge worden.

Aanbevelingen voor de klachtenpraktijk

Als universiteiten écht willen leren hoe structuren uitsluitend kunnen werken en hoe ze die structuren kunnen veranderen, dan is het nodig de klachtenpraktijk aan te passen. Essanhaji doet daarvoor enkele aanbevelingen:

1. Erken dat de institutie zelf het probleem is en pas de klachtenprocedure daarop aan

Formaliseer klachtenprocedures
Met informele ‘oplossingen’ blijven problemen onzichtbaar. Wijs personen die een klacht indienen daarom duidelijk op de formele mogelijkheden en bescherm ze ook door ondersteunende structuren te formaliseren.
Zorg voor onafhankelijke vertrouwenspersonen/ombudspersonen
Een vertrouwenspersoon die deze rol vervult naast een academische functie, is niet onafhankelijk. Stel onafhankelijke personen aan op basis van hun expertise en vaardigheden en geef ze mandaat.
Zorg voor een onafhankelijke klachtencommissie met mandaat
Leg de eindbeslissing over een advies van een klachtencommissie niet bij het College van Bestuur, maar geef de klachtencommissie mandaat om adviezen om te zetten in concrete acties.

2. Maak zichtbaar dat klachten collectief zijn

Pas klachtenprocedures zo aan dat meerdere personen een gedeelde klacht kunnen indienen
Maak niet langer gebruik van geheimhoudingsverklaringen. Zo wordt de verbondenheid tussen klachten beter zichtbaar.

Door deze stappen te zetten, kunnen universiteiten daadwerkelijk diverse en inclusieve werkomgevingen worden.

Wilt u het volledige onderzoek inzien?

Download het onderzoeksrapport ‘De (on)mogelijkheid van klachten’

Meer over het SoFoKleS-lab

Zakia Essanhaji kon haar onderzoek uitvoeren met subsidie uit het SoFoKleS-lab. Ook u kunt subsidie krijgen voor een vernieuwend project of onderzoeksvoorstel, als dat past bij een of meer van deze drie thema’s:

Duurzame werkomgeving
Werkomgeving met perspectief
Inclusieve werkomgeving

Lees meer over de mogelijkheden van het SoFoKleS-lab